basmaq

f.

1. Üstdən sıxmaq, təzyiq etmək, ağırlıq vermək. Qar basıb, ağacın budağını yatırdı. – Nəriman . . bu adamın əllərini tutdu, dizi ilə boğazını basdı. . M. C.. // Sıxışdırmaq, itələmək. Seyid Əhməd Seyid Səmədi görən tək camaatı basa-basa z. ona tərəf yüyürdü. Ə. H.. .

2. Tapdalamaq, ayaqlamaq, basdalamaq. Qarları basa-basa z., dağları aşa-aşa iki nəfər təhkimçi gəldi. M. C.. .

3. Altına alıb şikəst etmək, əzmək, ya öldürmək. Avtomobil adam basdı. Qatar inək basdı. At uşağı basıb. – Faytonçu atları saxlaya bilməyib, Nurəddini basdı. S. S. A..

4. Qalib gəlmək, məğlub etmək. Düşməni basmaq. // Ötmək, birinciliyi qazanmaq, üstün gəlmək. Uzun pəhləvan balacanı basdı. – Qara məni basınca, mən qaranı basım. (Ata. sözü). <Movlamverdi:> Bəli, bəli, işin həqiqəti budur ki, qara ləkə ağ ləkəni basmasın. C. M..

5. Soxmaq, tıxamaq, dürtmək, təpmək. Şeyləri çamadana basmaq. Pulu cibinə basmaq. – <Musa kişinin> yalnız ağzına dəsmal basdıqda səsi eşidilməz oldu. M. İ.. Nəhayət, bütün fəhlələr köməkləşib, qapağı quyunun ağzına basa bildilər. M. Hüs..

6. Qoymaq, keçirmək, geymək. Xan acığından şəbkülahını başına basıb, bir az vəhşi heyvanlartək nərildədi. Ç..

7. Batırmaq, içinə salıb islatmaq. Gönü suya basmaq.

8. Bürümək, qaplamaq, əhatə etmək, qabağını tutmaq, görünməz hala salmaq. Dağları çən basıbdır. Ətrafı tüstü basıb, göz gözü görmür. Göy üzünü bulud basıbdır. // Doldurmaq, yayılmaq. Ətrafı səs basmışdır. Onun şöhrəti aləmi basmışdır.

9. Örtmək. Otağın fərşi çoxdan bəri süpürülməmişdi. Künc-bucağı, tavanı hörümçək toru basmışdı. M. S. O.. Üstünü şeh və qırov basmış körpə otlar günəşin işıqları altında parıldayırdı. M. İ.. Ayna . . yonca basmış bir cığırla kəndə doğru yönəldi. Ə. M..

10. Bir şeyin çoxluğunu, sıxlığını, geniş sahə tutduğunu, yayıldığını bildirir. Bağçanı kol-kos basıbdır. Pambığı alaq basıbdır. Sahili su basmışdır. Saqqal basmaq. Tər basmaq. – Qar basmış və ağarıb gedən çöllərdən və təpələrdən başqa bir şey gözə dəymirdi. M. İ.. Xəlilin günəşdən yanmış buğdayı yanaqlarından, tük basmış sərt üzündən uzun müddət vuruşub yorulduğu dərhal sezilirdi. M. Hüs..

11. məc. Boğmaq, cəbr etmək, zülm etmək, sıxışdırmaq. <Safo:> Onlar <varlılar> fağırları basan, camaat üstünə xoruzlanan, böyük görəndə arxası yerdə, kiçik görəndə ayaq üstə kəkələnəndirlər. S. R..

12. Ansızın hücum etmək, üstünü almaq, üzərinə atılmaq. Çar polisləri tətilçilərin evlərini basırdılar. – <Silahlı adamlar> qoşun gətirib, evi basmağa gəldilər. M. S. O..

13. Ağırlıq göstərmək, ağırlıqdan əyilmək. Tərəzinin bir gözü basır, düzəldin.

14. Vurmaq, qoymaq. Möhür basmaq. Damğa basmaq. Naxış basmaq.

15. Örtmək, qapamaq. Qapını basmaq. Pəncərəni bas, toz gəlməsin. – <Mirzə:> Dörd ətrafı işıq tutan zaman qapıları basıb, camaatı işıqdan məhrum etməyin. Ə. H.. <Məsum kişi> dərhal qapını basıb, mətbəxə qayıtdı. M. C..

16. məc. dan. Özünü tərifləmək, öymək, goplamaq (çox vaxt tərkiblərdə işlənir). Görün yenə nə özündən basır. Basıb bağlamaq. – Tərbiyəsiz uşaq kimi, boş-boşuna hırıldama; Baş-qulağın düzəlməyib, çox da basıb guruldama. M. Ə. S..

17. dan. k. t. Mayalandırmaq (heyvanlar haqqında).

18. Tutmaq; aramsız, dalbadal atmaq, üzərinə yağdırmaq. Daşa basmaq. Gülləyə basmaq. – <Molla Abbas:> Axır mən haraya gedim? Uşaqlar məni daşa basır. C. M..

19. İtələmək, kənara çəkmək. Arabanı irəli bas. Stolu bir az dala bas. Kitabları yana bas ki, yer açılsın.

20. Yırtmaq, dağıtmaq, parçalamaq, öldürmək. Canavar inək basıbdır. – İkindi çağı idi. Obada «Dursunu ayı basmış!» – deyə səs qopdu. A. Ş..

21. Örtmək, keçmək, addamaq, aşmaq. Əşrəf üç yaşına basmış(dı). A. Ş..

22. Bir sıra isimlərə qoşularaq, mürəkkəb feil və müxtəlif ifadələr düzəldilir; məs.: yuxu basmaq, vahimə basmaq, bağrına basmaq, ayaq basmaq və s.